Bright's Anglo-Saxon Reader/Providence and Fate

by James W. Bright

[From the Alfredian version of Beothius's De Consolatione Philosophiae, according to the Cotton MS.]

Þā ongan hē sprecan swīðe fiorran ymbūtan, swelce hē nā þā sprǣce ne mǣnde, ond tiohhode hit ðēah þiderweardes, ond cwæð, 'Ealla gesceafta gesewenlīca ond ungesewenlīca, stillu ond unstillu, ondfōð æt þǣm stillan, ond æt þām gestæððegan, ond æt þǣm ānfealdan Gode endebyrdnesse ond andwlitan ond gemeþunge; ond for hwǣm hit swā gesceapen wæs, for ðǣm hē wāt hwȳ hē gescēop eall þæt hē gescēop: nis him nān whit unnyt þæs ðe hē gescēop. Sē God wunað symle on þǣre hēan ceastre his ānfaldnesse and bilewitnesse, þonan hē dǣlð manega ond misleca gemetgunga eallum his gesceaftum, ond þonan hē welt eallra. Ac ðæt ðæt wē hātað Godes foreþonc ond his forescēawung, þæt bið þā hwīle þe his ðǣr mid him bið on his mōde ǣr ðǣm þe hit gefremed weorðe, þā hwīle ðe hit geþōht bið; ac siððan hit fullfremed bið, þonne hātað wē hit wyrd: be þȳ mæg ǣlc mon witan þæt hit sint ǣgþer ge twēgen naman ge twā þing, foreþonc ond wyrd. Sē foreþonc is sēo godcunde gescēadwīsnes, sīo is fæst on þǣm hēan Sceppende þe eall forewāt, hū hit geweorðan sceal ǣr ǣr hit geweorðe. Ac þæt þæt hē wyrd hātað, þæt bið Godes weorc þæt hē ǣlce dæg wyrcð, ǣgþer ge þæs þe wē gesīoð ge þæs þe ūs ungesewenlīc bið. Ac sē godcunda foreþonc heaðerað ealle gesceafta þæt hī ne mōton tōslūpan of heora endebyrdnesse. Sīo wyrd ðonne dǣlþ eallum gesceaftum andwlitan, ond stōwa, ond tīda, ond gemetgunga. Ac sīo wyrd cymð of ðǣm gewitte ond of ðǣm foreþonce þæs ælmehtigan Godes, sē wyrcð æfter his unāsecgendlīcum foreþonce swā hwæt swā hē wile.

Swā swā ǣlc cræfega ðencð ond mearcað his weorc on his mōde ǣr ǣr hē hit wyrce, ond wyrcð siððan eall, þīos wandriende wyrd þe wē wyrd hātað, færð æfter his foreþonce ond æfter his geþeahte, swā swā hē tiohhað þæt hit sīe. Þēah hit ūs manigfaldlīc ðince, sum good, sum yfel, hit is ðēah him ānfeald good, for ðǣm hē hit eall tō gōdum ende brengð, ond for gōde dēð ealle þæt þæt hē dēð. Siððan wē hit hātað wyrd, syððan hit geworht bið; ǣr hit wæs Godes foreþonc ond his foretīohhung: ðā wyrd hē þonne wyrcð, oððe þurh þā goodan englas, oððe þurh monna sāwla, oððe þurh ōðerra gesceafta līf, oððe þurh heofones tungl, oððe ðurh þāra scuccena mislīce lotwrencas; hwīlum þurh ān ðāra, hwīlum þurh eall ðā. Ac þæt is openlīce cūð, þæt sīo godcunde foretiohhung is ānfeald ond unāwendendlīc, ond welt ǣlces þinges endebyrdlīce, ond eall þing gehīwað. Sumu þing þonne on þisse weorulde sint underðīed þǣre wyrde; sume hire nān wuht underðīed ne sint. Ac sīo wyrd ond eall ðā þing þe hire underðīed sint, sint underðīed ðǣm godcundan foreþonce. Be ðǣm ic ðē mæg sum bīspell secgan, þæt þū meaht þȳ sweotolor ongitan hwilce men bīoð underðīed þǣre wyrde, hwylce ne bīoð. Eall ðīos unstille gesceaft ond þīos hwearfiende hwearfað on ðǣm stillan Gode, ond on ðǣm gestæððegan, ond on ðǣm ānfealdan; ond hē welt eallra gesceafta swā swā hē æt fruman getiohhod hæfde ond gēt hæfð.

Swā swā on wǣnes eaxe hwearfiað þā hwēol, ond sīo eax stint stille, ond byrð þēah ealne þone wǣn, ond welt ealles þæs færeltes – þæt hwēol hwerfð ymbūtan ond sīo nafu, nēhst ðǣre eaxe, sīo færð micle fæstlīcor ond orsorglīcor þonne ðā felgan dōð – swelce sīo eax sīe þæt hēhste gōd þe wē nemnað Gode, ond þā sēlestan men farað nēhste Gode, swā swā sīo nafu færð nēahst þǣre eaxe; ond þā midmestan swā swā ðā spacan. For ðǣm þe ǣlces spācan bið ōðer ende fæst on ðǣre nafe, ōðer on þǣre felge, swā bið þǣm midlestan monnum; ōðre hwīle hē smeað on his mōde ymb þis eorðlīce, ōðre hwīle ymb ðæt godcundlīce, swilce hē lōcie mid ōðre ēagan tō heofonum, mid ōðre tō eorþan. Swā swā þā spācan sticiað, ōðer ende on þǣre felge, ōþer on þǣre nafe, middeweard sē spaca bið ǣgðrum emn nēah, ðēah ōðer ende bīo fæst on þǣre nafe, ōðer on þǣre felge; swā bīoð þā midmestan men onmiddan þām spācan, ond þā betran nēar þǣre nafe, ond þā mǣtran nēar ðǣm felgum: bīoð þēah fæste on ðǣre nafe, ond sīo nafu on ðǣre eaxe. Hwæt þā felga þēah hongiað on þǣm spācum, þēah hī eallunga wealowigen on þǣre eorðan; swā dōð þā mǣtestan men on þǣm midmestum, ond þā midmestan on þǣm betstum, ond þā betstan on Gode. Þēah þā mǣtestan ealle hiora lufe wenden tō ðisse weorulde, hī ne magon þǣr onwunigan, nē tō nāuhte ne weorðað, gif hī be nānum dǣle ne bēoð gefæstnode tō Gode, þōn mā þe þæs hwēoles felga magon bīon on ðǣm færelte, gif hī ne bīoð fæste on þǣm spācum, ond þā spācan on þǣre eaxe. Þā felgea bīoð fyrrest ðǣre eaxe; for ðǣm hī farað ungerēdelīcost. Sīo nafu færð nēaxst þǣre eaxe, for ðȳ hīo færð gesundlīcost. Swā dōð ðā sēlestan men. Swā hī hiora lufe nēar Gode lǣtað, ond swīðor þās eorðlīcon þing forsēoþ, swā hī bēoð orsorgran, ond lǣs rēccað hū sīo wyrd wandrige, oððe hwæt hīo brenge. Swā swā sīo nafu bið symle swā gesund, hnæppen þā felga on þæt ðe hī hnæppen; ond þēah bið sīo nafu hwæthwugu tōdǣled from þǣre eaxe. Be þȳ þū meaht ongitan þæt sē wǣn bið micle leng gesund, þē lǣs bið tōdǣled from þǣre eaxe. Swā bīoð þā men eallra orsorgoste, ǣgðer ge þisses andweardan līfes earfoða, ge þæs tōweardan, þā þe fæste bīoð on Gode; ac swā hī swīður bīoð āsyndrede fram Gode, swā hī swīður bīoð gedrēfde ond geswencte, ǣgþer ge on mōde ge on līchoman.

Swilc is þæt þæt wē wyrd hātað, be þǣm godcundan foreþonce: swylce sīo smēaung ond sīo gescēadwīsnes, is tō metanne wið þone gearowitan, ond swylce þās lǣnan þing bīoð tō metanne wið ðā ēcan, ond swilce þæt hweol bið tō metanne wið ðā eaxe. For ðǣm sīo eax welt ealles þæs wænes; swā deð sē godcunda foreðonc. Hē āstereð þone rodor ond þā tunglu, ond þā eorðan gedēð stille; ond gemetgað þā fēower gesceafta, þæt is, wæter, ond eorðe, ond fȳr, ond lyft. Þā hē geðwǣrað ond wlitegað, hwīlum eft unwlitegað, ond on ōðrum hīwe gebrengð, ond eft geednīwað; ond tȳdreð ælc tūdor, ond hit eft gehȳt ond gehelt þonne hit forealdod bið ond forsēarod, ond eft geēowð ond geednīwað þonne þonne hē wile. Sume ūðwiotan ðēah secgað, þæt sīo wyrd wealde ǣgþer ge gesǣlða ge ungesǣlða ǣlces monnes. Ic þonne secge, swā swā ealle crīstene men secgað, þæt sīo godcunde foretiohhung his wealde, næs sīo wyrd; ond ic wāt þæt hīo dēmð eall þing swīðe rihte, þēah ungescēadwīsum men swā ne þince. Hī wēnað þæt þāra ǣlc sīe god ðe hiora willan fulgǣð; nis hit nān wundor, for ðǣm hī bēoð āblende mid ðǣm þīostrum heora scylda. Ac sē godcunda foreþonc hit understent eall swīðe rihte, þēah ūs þince for ūrum dysige þæt hit on wōh fare, for ðǣm wē ne cunnon þæt rihte understandan. Hē dēmð þēah eall swīðe rihte, þēah ūs hwīlum swā ne ðince. Ealle men spiriað æfter þǣm hēhstan goode, [ǣgðer] ge goode ge yfle. Ac for ðȳ ne magon þā yflan cuman tō ðǣm hēan hrōfe eallra gooda, for ðǣm hī ne spyriað on riht æfter. Ic wāt þēah [þæt] þū cweðe nū hwonne tō me: 'Hwylc unriht mæg bēon māre þonne [þæt] hē þafige þæt hit geweorðe, swā hit hwīlum gewyrð, þæt þǣm goodum becymð ānfeald yfel on þisse weorulde, ond þǣm yflum ānfeald gōd; ond ōðre hwīle ægðer gemenged, ǣgþer ge ðǣm goodum ge þǣm yflum?' Ac ic ðē ācsige hwæðer þū wēne þæt ǣnig mon sīe swā andgitfull þæt hē mæge ongitan ǣlcne mon on riht hwylc hē sīe, þæt hē nāwðer ne sīe nē betra nē wyrsa þonne hē his wene? Ic wāt þēah þæt hī ne magon. Ac wyrð swīðe oft on wōn sē sido þe sume men secgað þæt [hē] sīe mēde wyrðe, sume men secgað þæt hē sīe wītes wyrðe. Þēah hwā mæge ongitan hwæt ōðer dō, hē ne mæg witan hwæt hē þencð; þēah hē mæge sume his willan ongitan, þonne ne mæg hē eallne. Ic þē mæg ēac reccan sum bīspell be þǣm þæt þū hit meaht þe sweotolor ongitan, þēah hit ungescēadwise men ongitan ne mægen. Þæt is, For hwȳ sē gooda lǣce selle þǣm hālum men sēftne drenc ond swētne, ond ōðrum hālum biterne ond strangne? Ond hwīlum eft þǣm unhālum, sumum līðne, sumum strangne; sumum swētne, sumum biterne? Ic wāt þæt ǣlc þāra þe þone cræft ne can, wile þæs wundrian for hwī hī swā dōn; ac his ne wundriað þā lǣcas nāuht, for ðǣm hī witon þæt ðā ōðre nyton: for ðǣm hī cunnon ǣlces hiora medtrymnesse ongitan ond oncnāwan, ond ēac ðā cræftas þe þǣr wið sculon. Hwæt is sāwla hǣlo būte rihtwīsnes? oððe hwæt is hiora untrumnes būte unþēawas? Hwā is þonne betera lǣce þǣre sāwle þonne sē þe hī gescēop, þæt is God? Hē ārað þā goodan, ond witnað ðā yflan. Hē wāt hwæs ǣlc wyrðe bið; nis hit nān wundor, for ðǣm hē of þǣm hēan hrōfe hit eall gesihð, ond þonan miscað ond metgað ǣlcum be his gewyrhtum.

Þæt wē þonne hātað wyrd, þonne sē gescēadwīsa God, þe ǣlces monnes ðearfe wāt, hwæt wyrcð oððe geþafað þæs þe wē ne wenað. Ond git ic þē mæg sume bīsne fēaum wordum secgan be þǣm dǣle þe sīo mennisce gescēadwīsnes mæg ongitan þā godcundnesse. Þæt is þonne, þæt wē ongitað hwīlum mon on ōðre wīsan, on ōðre hine God ongit. Hwīlum wē tiohhiað þæt hē sīe sē betra, ond þonne wāt God þæt hit swā ne bið. Þonne hwǣm hwæt cymð, oððe goodes oððe yfles, māre þonne ðē þincð þæt hē wyrðe sīe, ne bið sīo unrihtwīsnes nō on Gode, ac sīo unglēawnes bið on ðē selfum, þæt þū hit ne canst on riht gecnāwan. Oft gebyreð þēah þætte men ongitað mon on ðā ilcan wīsan þe hine God ongit. Oft hit gebyreð þætte manige men bīoð swā ungetrume ǣgþer ge on mōde ge on līchoman þæt hī ne magon nē nān good don, nē nān yfel nyllað unnēdige; ond bīoð ēac swā ungeþyldige þæt hī ne magon nān earfoðu geþyldelīce āberan. For ðǣm hit gebyreð oft þæt God nylle for his mildheortnesse nān unaberendlīce broc him an settan, þȳ læs hī forlǣten hiora unsceaðfulnesse, ond weorðen wyrsan, gif hī āsterede bīoð ond geswencte. Sume men bēoð ǣlces cræftes full cræftige, ond fullhālige weras ond rihtwise. Þonne þincð þæt Gode unriht þæt hē swylce swence; ge furðum þone dēað þe eallum monnum is gecynde tō þolianne, hē him gedēð seftran þone ōðrum monnum: swā swā gīo wīsmon cwæð, þæt sē godcunda anwald gefrioðode his dēorlingas under his fiðra sceate, ond hī scilde swā geornlīce swā man dēð þone æppel on his ēagan. Manige tiliað Gode tō cwēmanne tō þon georne, þæt hī wilniað hiora āgnum willum manigfeald earfoðu tō ðrōwianne; for ðǣm hī willniað māran āre ond māran hlīsan ond weorðscipe mid Gode tō habbanne þonne þā habbað þe softor libbað.

Oft ēac becymð sē anwald þisse worulde tō swiðe goodum monnum, for ðǣm þæt sē anwald þāra yflena weorðe tōworpen. Sumum monnum God seleð ǣgðer ge good ge yfel gemenged, for ðǣm hī ǣgþres earniað. Sume hē berēafað hiora welan swiðe hraðe, þæs þe hī ǣrest gesǣlige weorðað, þȳ lǣs hī for longum gesǣlðum hī tō ūp āhebben, ond þonan on ofermēttum weorðen. Sume hē lǣt þrēagan mid heardum broce, þæt hī leornigen þone cræft geþyldelice on ðǣm langan geswince. Sume him ondrǣdað earfoðu swīðor þonne hī þyrfen, þēah hī hī ēaðe ādrēogan mægen. Sume hī gebycgað weorðlīcne hlīsan þisses andweardan līfes mid hiora agnum dēaðe; for ðǣm hī wēnað þæt hī næbben nān ōðer fioh þæs hlīsan wyrðe būton hiora āgnum fīore.

Sume men wǣron gīo unoferswiðedlīce, swā þæt hī nān ne meahte mid nānum wīte oferswīðan; þā bȳsnodon hiora æftergengum, þæt hī nǣren mid wītum oferswiðde. On þǣm wæs sweotol þæt hī for heora gōdum weorcum, hæfden ðone cræft þæt hī mon ne meahte oferswīðan. Ac þā yflan, for hiora yflum weorcum, wǣron gewītnode ond oferswīðde, for ðǣm þæt ðā wītu gestīrden ōðrum þæt hī swā gedōn ne dorsten, ond ēac þā gebēten þe hī þonne brociað. Þæt is swīðe sweotol tācn þǣm wīsan, þæt hē ne sceal lufian tō ungemetlīce ðās woruldgesǣlða, for ðǣm hīe oft cumað tō ðǣm wyrrestum monnum. Ac hwæt wille wē cweðan be þǣm andweardan welan þe oft cymð tō ðǣm goodum? Hwæt hē elles sīe būton tācn þæs tōweardan welan, ond þæs edlēanes angin þe him God tiohhod hæfð for his goodan willan? Ic wēne ēac þætte God selle mænegum yfelum men gesǣlða, for ðǣm þe hē wāt hiora gecynd ond hiora willan swā gerādne þæt hī for nānum ermðum bīoð nē þȳ betran, ac þȳ wyrsan. Ac sē gōda lǣce, þæt is God, lācnað hiora mōd mid ðǣm welan; wile þæt hī ongiten hwonon him sē wela cōme, ond ōlecce þǣm þe lǣs hē him þone welan āfyrre, oððe hine þǣm welan, ond wende his þēawas tō gōde, ond forlǣte ðā unþēawas ond þā yfel þe hē ǣr for his ermðum dyde. Sume bīoð þēah þȳ wyrson gif hī welan habbað, forðǣm hī ofermodigað for ðǣm welan, ond his ungemetlīce brūcað.

Manegum men bīoð ēac forgifene forðǣm þās weoruldgesǣlða, þæt hē scyle þǣm goodum lēanian hiora good, ond þǣm yflum hiora yfel. For ðǣm symle bīoð þā goodan ond þā yflan ungeþwǣre betwuh him, ge ēac hwīlum þā yflan bīoð ungerāde betwuh him selfum; ge furðum ān yfel man bið hwīlum ungeþwǣre him selfum, for ðǣm þe hē wāt þæt hē untela dēð, ond wēnð him þāra lēana, ond nyle þēah þæs geswīcan, nē hit furðum him ne lǣt hrēowan: ond þonne for ðǣm singālan ege ne mǣg nō weorðan geþwǣre on him selfum. Oft hit ēac gebyreð þæt sē yfla forlǣt his yfel for sumes ōðres yfles mannes andan, for ðǣm hē wolde mid þē tǣlan þone ōðerne þæt hē onscunode his þēawas: swincð þonne ymb þæt swā hē swīðost mæg, þæt hē tiolað ungelīc tō bīonne þǣm ōðrum; for ðǣm hit is þæs godcundan anwealdes gewuna, þæt hē wircð of yfle good. Ac hit nis nānum men ālēfed þæt hē mæge witan eall þæt God getiohhod hæfð, nē ēac āreccan þæt þæt hē geworht hæfð. Ac on þǣm hī habbað genōh tō ongitanne, þæt sē Scippend ond sē Waldend eallra gesceafta welt ond rehte gescēop eall þæt hē gescēop, ond nān yfel ne worhte nē get ne wyrcð, ac ǣlc yfel hē adrifð of eallum his rīce. Ac gif þū æfter þǣm hēan anwalde spyrian wilt þæs ælmehtigan Godes, þonne ne ongitst þū nān yfel on nanum þinge, þēah þe nū ðince þæt hēr micel on þȳs middangearde sīe; for ðǣm hit is riht þæt ðā goodan hæbben good edlēan hiora goodes, ond þā yflan hæbban wīte hiora yfles; ne bið þæt nān yfel þæt riht bið, ac bið good.