Illustrations of the History of Medieval Thought and Learning/Appendix III

by Reginald Lane Poole

III. Note on a supposed Theological Exposition by
Gerbert.

In Bernard's Catalogi librorum manuscnvtorum Anqliae et Hiberniae, the Bodleian manuscript 2406, now known as Bodl. 343, is described as containing at f. 170b an Expositio in Canticum Gereberti Papae in Spiritum sanclum. Oudin by mistake quotes the title as in Canticum Canticorum. The Histoire littéraire de la France says that Gerbert 'composa un Cantique sur le saint Esprit, qui avec son commentaire faisoit autrefois partie des manuscrits de Thomas Bodlei, sous le nombre 1406. [sic] 10,' and the writer speculates as to its date and contents. The manuscript itself, however, at the place indicated, contains, at the end of a volume of Anglo-Saxon homilies, a page filled up in a thirteenth-century hand with glosses upon a sequence for the feast of saint Michael the Archangel, which is known from the Sarum Missal, and of which the authorship is apparently claimed by the glossator for Gerbert,^[1] Whether also a portion of the glosses themselves is to be regarded as Gerbert's composition, I must leave undecided: certainly the introductory passage proclaims itself to be the work of a commentator. Hitherto the text of the glosses has only been published in M. Olleris's edition of Gerbert's works. The editor gives the following account of it—'On attribue à Gerbert un cantique sur le saint-Esprit, cantica de s. Spiritu, conservé dans la bibliothèque Bodléienne, et une prose ajoutée au canon de la messe en honneur des anges. . . M. H. O. Coxe n'a pas trouvé le cantique, et il a eu la complaisance de copier lui-même le commentaire suivant.' Since, however, M. Olleris could not identify the canticum nor print the glosses without a multitude of grammatical and other mistakes, I have transcribed the text afresh; and I have prefixed the sequence to which it refers, and with the punctuation unaltered, from the edition of the Sarum Missal published at Paris in 1555, folio:—

Ad celebres rex celice laudes cuncta.
Pangat nunc canora cater va symphonia.
Odas atque solvat concio tibi nostra.
Cum iam renovatur Michaelis inclyta valde festa.
Per quem letabunda perornatur machina mundi tota.
Novies distincta: pneumatum sunt agmina per te facta.
Sed cum vis facis hec flammea ceu rutilantia sydera.
Inter primeva sunt hec nam creata tua, cum simus nos ultima factura: sed imago tua.
Theologa categorizent symbola nobis hec ter tripartita: per privata officia.
Plebs angelica, phalanx et archangelica principans turma, virtus uranica, ac potestas almiphonia
Dominantia nunima, divinaque subsellia cherubin etherea ac seraphim ignicoma.
Vos o Michael celi satrapa, Gabrielque vera dans verbi nuncia.
Atque Raphael vite vernula: conferte nos inter paradisicolas.
Per quos patris cuncta complentur mandata que dat.
Eiusdem sophia: compar quoque pneuma: una permanent in usia.
Cui estis administrancia deo milia milium sacra.
Vices per bis quinas bis atque quingenta dena.

Centena millena assistunt in aula ad quani rex ovem centesimam.
Verbigena drachmamque decimam vestra duxit super algamatha.
Vos per ethera nos per rura devia.
Pars electa armonie vota demus hyperlyrica cithara.
Ut post bella Michaelis inclyta.
Nostra deo sint accepta auream circa aram thymiamata.
Quo in celesti iam gloria.
Condecantemus alleluia.

Ad^[2] celebres, rez celice. In primo notandum quod hoc nomen canticum plures habet acceptiones. Dicitur enim canticum applausus qui fit ad laudem alicuius divitis, dicitur etiam canticum leticia de terrenis habita. Dicitur etiam canticum cantus quem fecerunt filii Israel quando rediere de servitute, id est, cantica canticorum. Dicitur etiam canticum omne tale gaudium quod fit de supercelestibus; et secundum hoc hic accipitur hoc nomen canticum. Sed querendum est, quis sit autor huius opusculi quod pre manibus habemus, que materia, que utilitas, que intencio, cui parti philosophie pertineat; ita dico si alicui pertineat. Autor huius operis fuit papa Girebertus, qui, cum mirabilis esset in omnibus actibus suis, precipue verborum et sententiarum erat perturbator. Materia est spiritus increatus et spiritus creatus. Spiritus increatus est ipse deus. Spiritus creati sunt, ut angeli et archangeli. Intentio est excitare animos auditorum ad laudes supercelestium. Utilitas est celestes laudes exercere. Sed videtur quod nulli parti filosophie pertineat, sed potius teologie. Theos idem est quod deus; logos, sermo. Theologia in duas dividitur species: in ypoteticam et apoteticam. Ypotetica est sermo trinitatis ad unitatem; et econtra apotetica est sermo de supercelestibus, ut de angelis et archangelis. Autor iste primo utitur apologo, quasi proemio tocius operis sequentis, captando benivolentiam ipsius creatoris, antequam incipiat opusculum suum; dicens, O rex. Sed quia hoc nomen convenit regibus nostris, adjunxit celice: et est composita diccio ab hoc nomine celum et hoc nomine cunctos, quasi cunctos celi. Cuncta caterva nostra, tain homines quam angeli. Clangat, id est quodam clamore clamet; vel pangat, id est cantet. Cum nostra simphonia, id est cum clara simphonia; vel canora simphonia, id est sonora simphonia. Simphonia dicitur a sin, quod est con, et phonos, quod est sonus. Sic triumphus dicitur quasi trium phonos, quasi vox trium sonorum; et potest dici illa concordantia que est mentis et oris, vel illa que est inter ipsos sonos plurium personarum. Ad celebres laudes, id est ad festivas laudes; atque nostra contio, idem est quod nostra caterva. Solvat, id est quasi debitum reddat. Odas, id est laudes; unde dicitur in alio loco palinodas, id est duplices laudes, a palin, quod est duplex, et odas, quod est laudes. Deinde redit ad propositum. Sed notandum quod hec festivitas non fit de pugna que fuit inter Michaelem et draconem, sed de miraculo quod contigit in Gargano monte. Cum iam festa Michaelis valde inclita. Cleos idem est quod gloria; inde inclita, id est valde gloriosa, quia in ponitur ibi augmentative et non privative. Renovantur, id est annuatim quadam renovatione celebrantur. Per quem, id est Michaelem, perornantur, id est bene ornantur, letabunda; id est illa festa sunt quadam leticia habundanter celebranda. Tota machina, id est cum omni illo quod coutinetur sub firmamento. Mundi: Mundus dicitur microcosmos, a micros^[3] quod est longus, et cosmus quod est mundus; id est celestis mundus qui semper durat: vel microcosmus dicitur a micros, quod est brevis, et cosmus, mundus, id est minor mundus, id est ipse homo. Quia sicut mundus constat ex quatuor elementis, sic homo ex quatuor humoribus qui concordant quatuor elementis. Sanguis enim concordat aeri, quia calidus est et humidus sicut aer. Colera concordat igni, quia calida est et sieca sicut ignis. Flegma concordat aque, quia frigidus et humidus sicut aqua. Melancolia concordat terre, quia frigida et sicca sicut terra. Vel mundus dicitur a mundiori parte mundane machine, id est a firmamento. Agmina, id est consortia. Neupmatum: hoc nomen neupma duplicem habet acceptionem et potest cognosci in scripcione. Quando sic scribitur, pneuma,^[4] per p et n, tunc portendit iubilum, qui fit post antiphonam; qui iubilus non potest exprimi corde et ore, sed sono tantum: et fit ad designandum celeste gaudium, quod non potest corde nec ore, pre eius magnitudine, sed sono et intellectu tantum, demonstrari. Quando vero scribitur sic, mneuma, per m et n, vel sic per n tantum, neuma, tunc significat spiritum, secundum quod hic accipitur. Mneumatum, id est spirituum. Per te, id est deum. Facta: improprie utitur hic nomine facta, quia aliud est fieri et aliud est creari. Fieri enim est facere aliquid ex traduce,^[5] id est ex preiacenti materia; creari est aliquid facere sine preiacenti materia, quia deus creavit angelos sine preiacenti materia et cotidie potest creare sic cotidie novas animas. Distincta, id est divisa. Novies, id est per novem, id quia novem sunt ordines angelorum. Nam vum vis, id est quando vis. Facis hec flammea, id est accipere igneam formam quando nunciant hominibus: vel aliter, flammea, propter ardorem caritatis quem predicant hominibus. Inter primeva sunt hec: hic ostendit quod quodammodo antiquiores sunt angeli quam homines; ut dicitur, In principio creavit deus celum et terram. Per celum intellege celestia, per terram, terrestria; et sic quemdam primatum habent angeli ante homines. Cum nos simus creata, id est procreata: et notandum quod aliud est creari et aliud procreari et aliud fieri: creari, ut superius dictum est, facere aliquid sine traduce; ut cum materiali fit et forma, et cum forma fit et materia: procreari, id est procul creari, ut ex nuce lignum: et fieri pertinet ad ipsum hominem et proprie.^[6] Unde dicitur homo facitor. Ultima creata, id est procreata. Sed ymago tue: aliud est imago et aliud similitudo. Ymago, quia nos imitamur deum in iusticia et sapientia et prudentia, quia ipse iustus est et iusticia; sic et nos iusti per iusticiam, etc.: similitudo est in lineamentis corporis. Cathegorizent, id est predicent. Theologa: quid sint theologa, superius dictum est. Simbola: symbolum est communis proporcio vel comproporcio, ut in convivio; et dicitur a sin, quod est con, et bolos, quid est proporcio. Et dicitur simbolum dominica oratio, scilicet Credo et Quicunque vult, ubi est colleccio plurium articulorum Christiane fidei; vel simbolum dicitur ministeria^[7] angelorum, quia sepe ea quo ministrant et alia significant. Ter tripartita, id est per novenarium disposila. Per privata ofica, id est per propria ofcia. Notandum quod hoc nomen qfficium, quando scribitur per unum f, tune idem est quod servire; et quando scribitur per duo f, tune idem est quod nocere, unde officit ei. Plebs angelica phalanx et archandelica. Sed quia autor in sequentibus facit mentionem de gerarchia, ideo videndum est, quid sit gerarchia, et unde dicatur, et in quot species dividatur. Gerarchia est legitimum nature rationalis dominium; et videndum est quid quodlibet membrum in hac descriptione positivum^[8] operetur. Dominium dicitur, quia in nullo loco est gerarchia nisi ubi sit dominium nature. Rationalis dicitur, quia bruta animalia habent dominium super alia, que non dicitur gerarchia, quia ibi non contingit, nee eis convenit. Legitimum dicitur, quia reges et huiusmodi habent potestatem super alios, et hie forsitan non habent secundum legem legitime. Gerarchia dicitur a gere, quod est sacer, et archos, quod est principatus sive dominium. Gerarchia in tres dividitur species; in supercelestem, celestem, et subcelestem. Supercelestis est summe trinitatis ypostasica monarchia: ypostasion vel ypostasis idem est quod substancia. Celestis gerarchia est ordo angelicus, qui dividitur in novem ordines. Subcelestis gerarchia, id est apostolatus et archiepiscopatus et episcopatus, et huiusmodi. De supercelesti gerarchia fecit autor inferius mentionem quando dixit, PER VOS PATRIS CUNCTA COMPLENTUR MANDATA QUE DAT. De celesti gerarchia fecit mencionem quando dixit, vos PER ETHRA. De subcelesti gerarchia fecit mentionem quando dixit, vos PER RURA. Sed quia dixi superius quod celestis gerarchia dividitur in novem ordines, ideo videndum est, quid sit ordo, et qualiter dicatur ordo, et in quot species habeat dividi. Ordo angelicus, ut ait magister Johannes Scotus, est caractere theo- phanie simplicis el non imaginarie et reciproce umformis spintuum insignita multitude. Multitudo aponitur quia ordo angelicus non potest esse nisi ubi sit multitudo. Spirituum apponitur ad differenciam hominum, quia sepe homines contemplantur ipsum creatorem per ipsas creaturas. Insignita caractere, id est quodammodo sigillata signo. Caracter idem est quod signum: et ideo caractere apponitur^[9] theophanie. Theophania dicitur a theos, quod est deus, et phanos, quod est visio sive contemplacio: unde theophania, id est visio dei. Simplicis apponitur ad differenciam composite contemplationis; quia quedam contemplacio est simplex, quedam composita. Composita contemplacio etiam in duas dividitur species, in contemplacionem secundum sensum, et contemplacionem secundum racionem. Secundum sensum fit contemplacio, quando contemplamur deum creatorem per ipsas creaturas; scilicet per solem et per lunam et per stellas, et huiusmodi. Secundum racionem fit contemplacio, quando nos contemplamur coherenciam inter materiam et formam; unde scimus quod abunivit materiam et formam: et hec etiam contemplacio est composita, quia quedam compositio est materiei ad formam et forme ad materiam. Simplex contemplacio est quo fit inter angelos, quia contemplantur deum prout est in maiestate sua, et non per aliquas creaturas. Non imaginarie apponitur, quia quedam contemplacio est imaginaria, quedam non. Imaginaria est illa contemplacio.

[The rest is wanting.]

1. [My friend the late Dr. H. M. Bannister informs me that this prose appears in a service-book of Saint Martial's of Limoges written between 988 and 996 in the Bibliothèque nationale at Paris, MS. 1118, and in an Autun troper written between 996 and 1024 in the Bibliothèque de l'Arsenal, MS. 1169. It was widely current before 1050.]
2. The initial is not filled in.
3. Originally written mecrocosmus a mecro; but dotted for correction, and with an i in each case above the e.
4. Cod. pnema.
5. Apparently the original reading was ratione, which has been corrected into traduce. M. Olleris has divisione, but this the manuscript will not allow.
6. This word is miswritten in the MS.
7. Cod. mist'ia.
8. Cod. p⁹ītū.
9. This word is repeated also after theophanie.